آنچه در عرفان مورد بحث است، خود شناسی جهت رسیدن به حق است. در آموزه های دینی بیان می شود که «مَن عَرَفَ نَفسَه فَتَد عَرَفَ رَبَّه.» هر کس که خویشتن را بشناسد خدای خود را شناخته است و این بحث خودشناسی پایه واساس عرفان است و نقطه شروع تزکیه نفس و درمان بیماریهای جسمی و روحی. چنانکه درمان بیماریهای حسد، کینه توزی، دروغگویی، عناد، همه اینها به مدد تزکیه نفس و قرار گرفتن در صراط مستقیم مهیا می شود.عرفا؛ طریقت، شریعت، حقیقت را مسیر راه می دانند که طریقت همان تهذیب اخلاق است یعنی تهی کردن درون از رذایل اخلاقی و آنان همانطور که تا خلاء ایجاد نشود یعنی تا ظرف درون خالی نشود نمی توان آن را پر کرد.(ر.ک. شبستری، شیخ محمود، 1363:  86) شاهد مثال دراشعار:

جهان منزل راحت اندیش نیست / ازل تا ابد، یکنفس بیش نیست

سراسر جهان گیرم از توست بس/ چه میخواهی آخر از این یکنفس

فلک بین که با ما جفا میکند/ چها کرده است و چها میکند

چه افسرده‌ای رنگ رندان بگیر / چرا مرده‌ای آب حیوان بگیر

ندوزی چو حیوان نظر بر گیاه /   بیابی اگر لذت اشک و آه

بیا تا بساقی کنیم اتفاق / درونها مصفا کنیم از نفاق

بیائید تا جمله مستان شویم / ز مجموع هستی پریشان شویم

از آن می که روح روانست و بس/از آن می که اکسیر جانست و بس
رضی را بده جامی از لطف عام/بجانان رسان جان او والسلام